Базылхан Бұхатұлы (1932-2012, Моңғолия, Баян-Өлгей аймағы, Ақкөл ауылында туған) – ғалым, филология ғылымдарының докторы (1993), профессор (1995).

• Моңғолия мемлекеттік университетін бітірген (1960).
• 1960 жылдан Моңғолия ғылым академиясының ғылыми қызметкері.
• 1993 жылдан Қазақстан ғылым академиясының ғылыми қызметкері.

Базылхан Бұхатұлының “Моңғол қазақтарының тілі және оның кейбір алтай тілдеріне қатысы” докторлық диссертациясы — алтай шоғырындағы тілдердің (түркі, моңғол, тұңғыс-манжұр, жапон, корей) генеалогиялық тегін анықтаудағы жаңа қадам әрі алтайтану ғылымына қосылған елеулі еңбек ретінде бағаланды. Ол түркі-моңғол, қазақ-моңғол тілдерінің қатынасын диахрондық, синхрондық лингвистика негізінде зерттеп, шығу тегінің бірлігін дәлелдеді. Моңғолиядағы қазақтардың тарихына, тіліне, ауыз әдебиетіне, әдет-ғұрпына қатысты деректер жинап, Баян-Өлгей аймағында Моңғол Ғылым Академиясының қазақ бөлімшесін ашуға ат салысты.

Базылхан Бұхатұлы 40 жылдай қазақ пен моңғол тілін салыстырып зерттеген адам. 70-80 мың сөзді қамтыған қазақша-моңғолша, моңғолша-қазақша сөздіктер жазған. Базылхан Бұхатұлының еңбегінің маңыздылығы сол, ол қазақ пен моңғол тілінің тарихи тамырластығын ғылыми тұрғыда дәләлдеген. Мысалы, 60-65 мың сөз көлемінде салыстырып қарайтын болса екі тілдегі 3000-дай сөздің түбірі бір-біріне ұқсас болып шығады. Қазақ пен моңғол тілінде 1500-дей сөздің түбірі бір...

Базылхан Бұхатұлымен болған сұхбат

– Балалық шағыңыздан есіңізде қалған не бар, ақсақал?!.

– Мен 1932 жылы туған адаммын. Жеті жасымнан бастап, шалдардың сөзіне құлақ түрдім, мәнді-мағыналы дүниелерді есіме сақтауға тырыстым. Бір күні ауылға бітімі бөлек біреу келді. Басында пұшпақ тымақ. Жанары өткір. Бет әлпеті майланған. Ту биенің қыс асырып сақтаған күрең қазысы секілді. Қылау шалмаған қара мұрты істік сияқты көкке шаншылып, мақамдап – мақалдап сөйлейді екен. Сөйтсем, бұл әлгі атақты ақын Ақтан Бабиұлы екен. Марқұмның мұртты ерекше есімде қалыпты. Баяғыда, 1968-ші жылы жазушы Сәбит Мұқанов осы Қобда керейлеріне келіп қайтқан. Сонда Ақтан ақынды сыртынан көріп: «Ей, сен Ақтансың?» депті. «Ақтанмын, мені қалай таныдың?»  дегенде, Сәбең күліп: «Мұртыңнан таныдым» дегенде Ақтан: “Ей, сен Сәбитпісің? Ұртыңнан таныдым” деп құшақтаған екен.

–  Ақтан ақынды алғаш рет көргендегі әсеріңізден есіңізде қалған бірдеңе бар ма?

– Ақтан марқұм ағытылып сөйлеп отырды. Әсіре дастаншыл жан еді, бір қыдыру жыр айтып тастады. Манадан бері екі құлағы қалқиып, қадалып отырған маған да бір назар салып «Бұл кімнің баласы?» деді. Бізге жамағайын өзі тақыр кедей,  ыңыршағы айналып, жақ сүйегі көннің терісін қырған қара бәкінің қырындай жұқарған, шойнақ шал болушы еді сол менің атымнан жауап беріп: «Бұл бала, қарасирақ жетім сорлы, шешесі екеуі  ауқатты үйлердің отын жағып, күлін тасып күн көріп жүр. Өте зерек осыдан бірдеме шығады» деді. Ақтан марқұм: «оқуға барасың ба, қаласаң мектеп басшысына айтып тізімдетейін», – деді.

Ақаңның қойны-қонышы толған дәптер екен. Жай жұқа қаңылтақ дәптерлер емес, бұлғарымен тысталған күрең дәптерлер. Біреуінде «Ер Тарғын» жыры, екіншісінде «Қалқаман – Мамыр», «Ер Тәуке» деп кете береді. Оншақты бар-ау деймін. Көбі Шәкәрім қажының жырлары. Олай болатын себебі,  Ақтанның әкесі Баби тобықты Құнанбай қажы  әулетіне жиен болып келеді.  Бабидың шешесі Кәріпжан деген адам Шәкәрімнің туған апайы, Құдайбердінің үлкен қызы. Осыны көп адам білмейді. Ақтанның ақындық  дарынының ұшығы осында жатыр.

–   Содан мектепке бардыңыз ба?

– Жеті жасымда мектептің табалдырығын аттадым. Аққол деген кішкентай ауыл, осында бастауыш мектеп бар-тын. Сонда баратын болдым. Біздің үй мектептен шалғай еді. Шешем марқұм көршінің жуас тайын сұрап берді. Тоқым тартып, ызған құрбау жіптен үзеңгі жасап, мініп алдым. Ымырт жабыла Аққолға келдіқ. Шеттегі діңгекке тайымды байлап, жан-жағыма қарағыштап тұрсам, киім киісі бөлек, жүріс-тұрысы ерекше ер адам келе жатыр екен.  Артында тағы бір әйел бар. Ол да көзіме біртүрлі оғаштау көрінді. Сөйтсем, бұл кіслер Қазақстан елінен келген Төлеубай Қордабаев деген мұғалім мен әйелі екен.

Бұл уақытта орыс пен неміс қыран жапқандай соғысып, айдаладағы Монғолия орысқа жақтасып жінігіп жатқан кез еді. Елдің жағдайы мәз емес. Жататын жеріміздегі көрпе-жастықтың ішіне шөп-шалам нығап қойған екен. Шөп көрпені жамылып жаттық. Бізді Лударың деген кісі оқытты. Латынша оқыдық. Тамақ тапшы. Малдың сүтінен май тартып алады да, оны соғысқа жібереді. Бізге қалған көк суын қайнатып, құрт жасап береді. Ондай қатты құртты көрмедім. Бармақтай малтаны таңнан кешке дейін қажалағанда таусылмайды ғой.

Осылай ілдебайлап көктемге іліктік. Бір күні мектепке келсем бір талай адам жиналып қалыпты. Дабырлап сөйлесіп жатыр. «Оңбаған, анау Кермен деген патшаны орыстар жеңіп кетіпті» деп, даурығады шал-шауқандар.

–  Ұланбатырға оқуға қашан аттандыңыз?

– 1945 жылы аймақ орталығындағы 7 жылдық мектепке жоғарлап келдім. Осында 3 жыл оқып, 1948 жылы Ұланбатыр қаласындағы мұғалімдер даярлайтын арнайы оқу орнына бардым. Оқу орны бұрын қытайлар салған жаман ағаш үй екен. Іргесі сызданып, ағаштың шірік исі қолқаңды қабады. Бұрын ондайға үйренбеген таудың баласы бізге қиын болды. Үстімізге қотыр шығып, бүрге талап, мазамыз кетті.

Мектебіміз үкімет үйінің жанына орналасқан. Асханадан үкімет үйі көрініп тұрады. Тамақтанғанда қарап отырамыз. Саяси бюра мүшелері бір-бір сүлік қара машиналарымен келіп түсіп жатады.

Ең қиыны қазақ балалары жеміс қосылған немесе еті бар тамақты жемейміз. Елде жүргенде үлкендер «монголдардың ауылына барып тамақ жемеңдер, олар кәпір, астары харам» деп, айтатын. Соның кесірінен тамақ ішуден қалдық. Қалада баяғыдан келе жатқан ұйғырлар бар. Көбі нан, тоқаш, істеп сатады. Соларды жағалаймыз. Содан үлкен мәселе қозғалды. «Қазақтар тамақ іздеп жайылып кететін болды, сабақ  оқымайды, не істейміз?». Мәселенің бір шеті орталық партия комитетіне жетеді. Себебі, бұл арада ұлт мәселесі тұрған жоқ па.

–  Үкімет тарапынан қандай бір шара қолданды ма?

– Сол кездегі Монғол елінің парламенті есебіндегі Ұлы Құрылтайдың мүшесі, әрі осының үстінен билік жүргізетін Кіші Құрылтай дейтін болушы еді соның басқарма мүшесі, қазақтан шыққан алғашқы қайраткер әйел Жамила Әпсаламқызы деген апайымыз бар-тын. Одан басқа Сыртқы істер министрлігінде Әбікей Төлекеұлы деген үлкен қызметте тағы бір қазақ азаматы бар екен. Кейін 20 жыл Құрлыс министрі болған Тілейхан Орынұлы  партияның жоғары мектебінде оқып жүр екен. Солар келіп біздің жағдаймен танысты. Оларды үкіметтен жіберген көрінеді.

– Қандай шешім қабылдады?

– Мына монғолдар өзі айналасына түсіністікпен қарайтын жұрт емес пе, Бай-өлкеден келген 70 оқушыға бөлек арнайы асхана ашып, мұсылманша тамақ істеп беретін болды.

– Сіз жаңа аттарын атаған Жамила апамыз туралы ел-жұрт хабардар. Марқұмның ұрпақ-жұрағаты атамекеніне көшіп барып, Ақмола облысы, Бұланды ауданында жап-жақсы өмір сүріп жатыр. Ал, Әбікей Төлекеұлы жайында білмейді екеміз, ол кім болған?

– Бұл адам монғол қазақтарынан шыққан алғашқы дипломат. 1928 жылдары  Қытай жерінде туған адам екен. 1930 жылдары Қобда бетіне (Монғолияға) асып барған, содан оқыған-тоқыған, ақыры Ұлы Отан соғысы жылдары Партия жоғары мектебін үздік бітіріп, үлкен қызметтер атқарған адам.

1955 жылы 27 жасында  Мәскеудің ауыл шаруашылық акедемиясына оқуға барып, үш жылдан кейін ауыр науқастан көз жұмған. Мәскеуде жерленген. Марқұм орыстың бір қызымен көңіл қосқан көрінеді. Бертінде 1990 жылдары туыстары іздеп барып, зиратын тапты. Баяғыдағы орыс қыз кемпір болған, әлі сол зиратты күтіп-баптап ұстап отыр екен, деп келді.

– Содан Ұланбатырда оқып жатырсыздар…

–  Ақыры, үкіметі бар, оқу – ағарту уәлиі бар ақылдаса жатып, біздерді бес техникумға бөлді. Мен мұғалімдер мектебінде оқитын болдым. Сабақ басталды. Қалайда қатардан қалмай оқу керек. Тіл білмеймін. Мұғалім сабақты тілдей қағазға жазып береді. Әлгіні Құран аяты сияқты жаттап алам. Сабақ сұрағанда сылдыратып айтып берем. Ең болмағанда ұмытып қалған жерімді «ұмытып қалдым» деп айтатын да тіл жоқ. Мұғалім байқұс кітапты әкеліп, менің мүдіріп қалған жерімді көрсетеді. Әйтеу әріп танимын арғы жағын іліп әкетем.  Сөйтім жүріп жылға жетпей тіл үйреніп алдым. Осында үш жыл оқып, 1951 жылы бітіріп ауылыма келдім. Бастауыштың мұғалімі деген дипломым бар.

– Еңбек жолын қалай бастадыңыз?

– Мені орталықтан шалғай орналасқан Құжырты деген сұмынға жіберді. Сонда барып, «Мен монғол тілінен сабақ берейін» дедім. Мектеп басшысы кәртәміс адам екен: «Сенің оған қабілетің жете қоймас» дегені. Мені де өзі сияқты тілден мақұрым деп, ойласа керек. Түсте бәрі ас ішуге кеткен кезде қабырғада ілулі тұрған «сабақ кестесіне» қарасам, өздерінше монғолша жазған екен, 150 сөздің  53-і қате. Қарындашпен қателерді дұрыстап түзедім де, кетіп қалдым.

Үйге барып шай ішіп келсем мұғалімдер мен жөндеген қатені көріп, таң-тамаша болып тұр екен. Мектеп бастығы «Мынаны кім шимайлаған» дейді, басқалары бастарын шайқайды. «Мен түзедім» дедім. Сөйтсем, кестені жасаған таза монғол адам екен. Қазақтар болса монғол өзінің сөзін өзі қате жазады деп  ойламаған ғой.

Осылай қазақ мектебіне монғол тілінен сабақ үйретіп еңбек жолымды бастадым. Бес жыл өткен соң  менде ел сияқты жоғары білім алайын деп, қалаға келдім. Университетке барып монғол тілі мамандығына емтихан тапсырайын десем орын жоқ. Айналып, толғанып жүрдімде математика мамандығы бойынша емтихан тапсырдым. Үш сабақтың екеуінен «бес», біреуінен «төрт» алып қабылдандым.

–  Бірақ сіз математиканы оқымай монғол тіліне ауыстыңыз емес пе?

– Ол кезде университетке қабылданған оқушыларды министрдің өзі басқарған комиссия бір-бірден қабылдап, арнайы сөйлесетін. Мені де сөйтті. Сол жерде зарлап қояа бердім: «Мен монғол тілін оқиын деп, келген едім, орын толып кетіпті. Амалсыз математикаға кетіп барамын, сіздерден бір қайыр болмас па екен?» дедім. Комиссия ойланып қалды. Сол жерде отырып министрдің өзі университеттің ректорына телефон соқты. «Монғол тілі мамандығы бойынша бұрын-соңды қазақ баласы оқыды ма?» деп сұрады. Ана жақтан «жоқ» деген болу керек. Министр маған қарады да «Оқысын!» деп бұйырды.

– Ғылым жолына қалай түстіңіз?

– Университетті 1960 жылы бітірдім. Осында қалып ұстаз болайын деген арманым бар еді. Мен бітірген жылы орын болмай  бір жыл күтуіме тура келді. Енді қайда барайын деп ойланып жүріп, Ұланбатырдағы мемлекеттік радиодан  қазақ тілінде хабар таратылатын болыпты дегенді естідім. Аптасына екі рет 20 минуттан эфирге шығады. Оқылатын мәтіндерді әркім бір дайындап беріп жүр екен. Содан мені мемрадионың бастығы Зундуй деген адам шақырып штат ашып берді. Менің міндетім монғол тілінде дайындалған жаңалықтарды қазақша аударып,  эфирге шығару.

Бір күні қытайдың радио хабарын тыңдап отырсам, монғолды жамандап жатыр екен. Неге екенін қайдам, сол кезде монғол мен қытай араз болды. Ойбай қытай бізді жамандап жатыр, қазақтардың үнін шығармайды деп, айтты. Бұған шара қолданбасақ болмайды. Эфирдің сағатын қосайық, штат көбейтейік деп, жазып алып бастыққа бардым. Сол күннің ертеңінен бастап, аптасына бес рет, отыз минуттан эфирге шығатын болдық. Кадр дайындау қажет болды. Алты айдың ішінде бәрін дайындап, беріп өзім Ғылым акедемиясына сып ете түстім.

– Акедемияға барып ғылыммен айналыстыңыз ба?

– Ол кезде акедемияның  дабырайған аты  болмаса орын жетіспей жан-жақта тарап  жүреміз. Мен барған «Тілтану» бөлімінде оншақты адам істедік. Сталин атындағы кітапхананың ішінде кең залда топырлап отырамыз.

Бастықтарымыз жағдайымызға таныссын деп, Бас хатшы Цеденбалды шақырған екен. Бір күні келді. Біздердің қандай саланы зерттейтінімізді, мамандығымызды сұрап шетімізден танысып  шықты. Кезек маған келгенде бастықтар қатарласып, «Бұл қазақ азаматы бір-екі жылдың ішінде «Монғолша – қазақша» сөздік жасаймын деп, еңбектеніп жатыр» деді. Марқұм Секең: «Бұл дегенің жақсы дүние емес пе. Сен жігіт осы жолдан тайма! Болашақта монғол мен қазақтың тілін тоғыстыратын қайраткер бол!» деп, батасын берді.

Бас хатшы келіп, кеткеннен кейін барлық жоғары оқу орындарына  арнайы оқытылатын бірлескен монғол тілінің оқу құралын жасау жөнінде қаулы шықты. Монғол тілінің  фонетикасын, синтаксисін, морфологиясын, сөздік қорын  зерттеп үлкен оқулық жасадық. Осының авторларының бірі болдым. Одан кейін алдымен «Қазақша – монғолша» сөздік құрастыруға кірістім. Оны бастырайын десем Ұланбатырда қазақ әрпі бар баспахана жоқ. Бай-өлкедегі шағын баспаның шамасы келмейді. Сондағы қиналғаным әлі есімнен кетпейді. Амалым таусылып, ақыры Бас хатшы Цеденбалға хат жаздым.

– Жасаған сөздікіңіздің сөз қоры қанша еді?

– Онша көп емес, лексиндік единица – 30 мың сөз де, бассөз – 20 мың болатын.

– Әлгі Цеденбалға жазған хатыңызға жауап келді ме?

– Орынбасарына тапсырған екен. Ол кісі мәденит министрінің бірінші орынбасары өзіміздің ауылдың қазақ жігітіне тапсырыпты. Енді келіп әлгі ауылдас бауырым жатып кеп кергімей ме. Оған редактор сен бол деп, атын қыстырып қойдым. Ол заманда екінің бірі біле бермейді қазақ тіліндегі  мектеп оқулықтары Алматы да басылатын. Бірақ, ішіне Ұланбатырда басылды деп қол қоятын. Кітабымды осы тізімге кіргізуге  күшімді салдым. Шамам жетпей қойды. Қатарынан екі жыл алынып қалды. Орталық партия комиттетіне қайта хат жаздым. Айтпақшы, Алматы да басылатын кітаптар тізімін үкімет бекітеді екен. Әйтеу соған кіргізіп бергені. Көп тиражымен басылып шықты.

– Сіз монғол тілінің зерттеушісі ғана емес, түркі жазуларын зерттеумен  де айналыстыңыз емес пе?

– 1980-1990 жылдар аралығын қамтыған Монғол – Совет бірлескен мәдени-тарихи экспедициясын құрып, бірлесіп жұмыстау туралы бағдарлама болды. Соның бір тармағы Монғолия жеріндегі түркі жазба ескерткіштерін кешенді түрде зерттеу жұмысы еді. Осының жұмыс құрамына кірдім. Бізді әйгілі түркітанушы С.Кляшторный бастап алып жүрді. Жалпы Монғол жерінде бұрыннан Ресей және Еуропа ғалымдарына белгілі 7-ғасырда жазылған  8 үлкен жазу бар. Осының барлығын қайта сараптап шықтық. Әрі ғылымға әлі белгісіз бірнеше ұсақ жазулар таптық. Бір маусым жүрдік. Келсем мені жұмыстан босатып тастапты. Қайда барам, баяғы қазағымның құтты ордасы Бай-өлкеге келіп, орта мектепте мұғалім болып орналастым.

– Монғолия Ғылым акедемиясы сізді не себептен жұмыстан босатты?

– Олар «кет» деген соң өзім арыз жазып кеттім. Кеткен себебім, қыспақ көрсетіп болмады. Алдында монғол – қазақ түбір сөздерінің 40 мың сөзден тұратын сөздігін жасаған едім. Осындағы түбір сөздер бірдей келіп тұр. Монғол тілінің түп төркіні қазақ тіл құрамынан шыққан деген ой түйдім. Әрі онымды ашық айта бастадым. Содан жаман монғолдар жақтырмады. Қуып шықты.

–  Ақыры сіз ақиқат іздеп Алматыға кетпедіңіз бе?

–  Алматыға келдім. Ісмет Кеңесбаев деген тілші ғалымға келіп жағдайды айттым. Ол кісі айтты: «Саған шақыру қағазын жазып берейік, барлық жұмысыңды алып үш айға іссапарға кел!» – деді. Сөйтіп жүргенде, Қазақстанға ел көше бастады. Менде осы көштен қалмайын кетейін деп, ойландым. Тура сол тұста  Монғолияның  жолаушылар тасымалдайтын әуе компаниясы АҚШ-тан «Боинг» ұшағын сатып алды. Менің бір балам осы компанияда жұмыс істейтін. Соған айттым: «Сен бастықтарыңа айтсаңшы. Сатып алған ұшақтарын Орта Азияға, соның ішінде Қазақстанға ұшырсын!» дедім. Ондағы ойым алда-жалда Алматыға ұшатын боп жатса қатын-баламды отырғызып, жетіп алмақпын ғой. Құдай сәтін салып әлгі «Боинг» алғашқы сапарын  Алматыдан бастайтын болғаны. Бір көлік жалдадымда бала-шағаны  ертіп алып, онымен қоймай сегіз қанат киіз үйімді: шаңырақ, кереге, уық, үзік, туырлық, ораулы шиі,  еден тақтайымен қоса бәрін тиеп алып, Алматыға топ етіп түсе қалдым. Осылай қарағым, мен қасиетті қазақтың шаңырағын «Боинг» ұшағымен атамекенге әкелген адаммын.

 –   Алматыға келіп түскеннен кейін киіз үйді қайда апарып тіктіңіздер?

–  Алдымен ұшақтан үйді түсіріп алып, көлік іздедім. Әуежайдың арнайы машинасы бар екен. Шопырына  айттым: «Сен қанша ақы аласың, берейін. Мына үйді баратын жерімізге дейін жеткізіп таста!» дедім. Жақсы азамат екен, үйді айтқан жерге жеткізіп берді. Алдында келгенде танысып кеткен Кәкім дейтін жігіт бар-тын. Үйі қаланың сыртында тұрады. Соның үйінің жанына әкеліп үйді тігіп тастадық. Қызық болды. Кәкім мен әйелі жұмыстан үйлеріне келе жатып қараса, тап іргесінде үлкен шар сияқты аппақ домалақ бірдеңе тұр. Олар бұрын мынадай киіз үйді көрмеген адамдар. Ғарыштан бірдеме құлап түскен шығар деп ойлапты. Өздері қорқып, барып біліңдерші деп балаларды жіберіпті. Өзім барып шақырып келдім.

– Сіз жаңа монғол – қазақ тілдеріндегі түбір сөздердің мағынасы бірдей дедіңіз. Ендеше осыдан 800 жыл бұрын жазылған монғолдың «Құпия шежіресі» қай тілде жазылды деп ойлайсыз?

– Бүгінгі біз оқып жүрген «Құпия шежіре» қытай тілінен монғол тіліне аударылған нұсқасы ғой.  Әйтпеген де, монғол тілінде жазылды деген ондай кітап жоқ.  Ал, қытай тіліндегі түпнұсқасы Пекинде сақтаулы, дейді. Осындағы түп нұсқадағы сөздер қазақ-монғол тілдерінде бірдей. Естуімше Пекиндегі түп нұсқаның көшірмесі Ұланбатырда бар дейді. Өте құпия жағдайда сақталған. Құпиялайтын себебінің өзі күмәнді. Себебі, сондағы сөздердің көбі көне түркі-қазақ сөзі болар деп ойлаймын.

– Осы шежіре жазба қай кезден бастап көпшілік назарына ілікті?

– Зертеушілер осының алғашқы нұсқасы 1368 жылы Қытайда Юань империясы құлғаннан кейін соңғы хан Тоғантемір Дайдудағы (Пекиндегі) ордасын тастап қашқанда сонда қалып қойуы мүмкін деген болжам бар. Алғаш қандай тілде жазылғаны әзірге белгісіз күйінде. 1240 жылы шежіренің соңғы нүктесі қойылған. Көп зерттеушілер Юань империясы қирағаннан кейін пайда болған Мин империясының патшасы Хүньү заманында дәлірек айтсақ 1382 жылы қытай тіліне аударылған деген пікірде. Содан 1866 жылы қытайтанушы орыс ғалымы П. Кафаров (1817 – 1887) Пекиндегі кітапханадан ұрлатып алып  орыс тіліне аударып кітап етіп шығарғанға дейін Еуропа білген жоқ.

– «Монғолдың құпия шежіресін» кімнің жазғаны жайлы қандай болжамдар бар?

– «Монғолдың құпия шежіресі» 1805 жылдан бастап зерттелген. Оны зерттеген қытай оқымыстылары Гу Гуан – ци, Ли Вэнь-тянь деген адамдар. Күні бүгінге дейін осы шежірені «Кім жазды?» деген пікір-талас тоқтаған жоқ. Алғаш жапондық ғалым Канай Ясузо бұны жазған найманның Таян ханының  хатшысы болған, 1204 жылы Шыңғыстың қолына түсіп, орданың іс-басқарушы қызметін атқарған Тататұнға деген пікірді 1911 жылы айтқан болатын. Одан басқа әртүрлі пікір айтқан ғалымдарда бар. Мысалы, акедемик Ц.Дамдин-сүреннің пікірі бойынша: «Құпия шежіреде 12 ғасырдың оқиғалары  үстірт жазылған да, 13 ғасырдың алғашқы жартысы 1200-1240 жылдар аралығын нақты дәлелдермен жазады. Ал, Монғол ордасынан тыс болған оқиғаларды қысқа ғана айтып өткен. Осыған қарап жазған адамның орда маңында болғанын байқаймыз.  Ол  Шықай-құдық  болуы әбден мүмкін. Бұл кісі  көне ұйғыр, түркі жазуын жақсы білген. Әрі орданың шежіресін хатқа түсіруге міндетті болған»-дейді. Осы пікірді П. Поуха тағы басқа оқымыстылар мақұлдайды.

Сондай-ақ, Өгедей ханның оң қолы атанған Жыңғай жазды дейтіндердің пікірі басым. Орыс ғалымы Н. Мункуев пен акедемик Ш. Бира бұл шежіре ортақ туынды дегенді айтады. Қалай десек те жоғарыдағы Тататунға найман, Шықай-құдық татар, Жыңғай керей тайпасының адамдары. Бәрі бір осы дүние біздің жақтан түбі алыс кетпейді.

– Ақыры сіз қазақ – монғол тілдерінің шығу тегі бір деген пікірден айнымай келесіз, осыны дәлелдеп бермейсіз бе?

– Осыны дәлелдеуге 40 жыл ғұмырымды арнадым. Ақыры қазақ және монғол тілдерінің фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік, лексикалық жағын салыстыра отырып, «Қазақ және монғол тілдерінің салыстырмалы тарихи грамматикасы» дейтін 2 том еңбек жазып шықтым. Осы кітаптарды оқыған адам сөзсіз мойындайтын болады.

 Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ

6alash ұсынады